در سال ششم هجری، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و یارانش برای انجام عمره عازم مکه شدند، اما قریش مانع ورود آنها به مکه شد. در این شرایط، پیمان حدیبیه منعقد شد. اگرچه به ظاهر برای مسلمانان ناعادلانه بود، اما در واقع یک پیروزی آشکار و گواهی بر تیزبینی دیپلماتیک پیامبر بود. داستان این پیمان چیست و چگونه به بزرگترین فتح منجر شد؟
سفر عمره و تحریم قریش
پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در ذیقعده سال ششم هجری، به همراه تقریباً ۱۴۰۰ نفر از صحابه، مدینه را به قصد انجام عمره (زیارت کوچک) به بیت الله الحرام ترک کرد. او هیچ سلاحی جز شمشیرهایش که در غلاف بودند، با خود حمل نمی‌کرد، که نشان دهنده قصد او برای صلح و عمره بود، نه جنگ. وقتی قریش از ورود مسلمانان خبر یافتند، از ترس آبرو و حیثیت خود، اصرار کردند که از ورود آنها به مکه جلوگیری کنند. آنها عروه بن مسعود ثقفی و دیگران را برای مذاکره فرستادند.
بیعت رضوان: وفاداری مؤمنان
در حالی که مذاکرات در جریان بود، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) عثمان بن عفان (رضی الله عنه) را برای مذاکره به سوی قریش فرستاد. عثمان تعلل کرد و خبر مرگ او پخش شد. در آن زمان، صحابه در زیر درختی در مکانی به نام حدیبیه با پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بیعت کردند تا در انتقام عثمان تا پای جان بجنگند. این بیعت که به بیعت رضوان معروف است، گواهی بر ایمان خالصانه صحابه و تمایل آنها به فداکاری در راه خدا و رسولش بود.
شواهد: قرآن کریم در سوره فتح از این پیمان مبارک یاد می‌کند:
لَّقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا
(سوره فتح: 18).
شرایط توافق: تلخ به نظر می‌رسد، اما جوهره آن آشکار است
پس از آنکه مشخص شد عثمان کشته نشده است، و پس از مذاکرات دشوار، پیمان صلحی بین پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و سهیل بن عمرو، نماینده قریش، امضا شد. مفاد این پیمان، در ظاهر، برای مسلمانان ناعادلانه به نظر می‌رسید، که مهمترین آنها عبارتند از:
- ده سال جنگ را متوقف کنید.
- مسلمانان امسال بدون انجام عمره به مدینه بازگشتند و سال آینده نیز برای انجام آن بازخواهند گشت.
- هر که از قریش به عنوان مسلمان نزد پیامبر بیاید، به سوی آنها بازگردانده می‌شود و هر که از مسلمانان به عنوان مرتد نزد قریش بیاید، به آنها بازگردانده نمی‌شود.
- هر قبیله‌ای که بخواهد با مسلمانان یا قریش پیمان ببندد، می‌تواند این کار را انجام دهد.
برخی از صحابه، به رهبری عمر بن خطاب (رضی الله عنه)، به این شرایط اعتراض کردند و آن را توهینی به مسلمانان دانستند. با این حال، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) با درایت عمیق خود، آنچه را که دیگران نمی‌دیدند، دید و مطمئن بود که این پیمان صلح برای مسلمانان مفید خواهد بود.
شواهد: جزئیات این موارد در صحیح بخاری و سایر کتب سنت و سیره ذکر شده است.
حکمت و دوراندیشی پیامبر: پیروزی آشکار
حکمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خیلی زود آشکار شد. قرآن کریم این پیمان صلح را «فتح مبین» توصیف می‌کند.
شاهد: خداوند متعال می‌فرماید:
إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُّبِينًا
(سوره فتح: 1).
صلح حدیبیه چگونه فتحی بود؟
- به رسمیت شناختن مسلمانان توسط قریش به عنوان یک نیروی سیاسی: برای اولین بار، پیمانی با مسلمانان منعقد شد که به منزله به رسمیت شناختن ضمنی دولت آنها در مدینه بود.
- انتشار آزادانه پیام: توقف ده ساله جنگ به مسلمانان این امکان را داد که آزادانه‌تر و بدون ترس از جنگ قریش، پیام اسلام را در میان قبایل عرب منتشر کنند. در این دوره، تعداد بیشتری از مردم نسبت به تمام سال‌های قبل از آن به اسلام گرویدند.
- قبایلی که به اتحاد پیامبر پیوستند: قبیله خزاعه با مسلمانان و قبیله بکر با قریش پیمان بستند. این امر نقش مهمی در وقایع بعدی ایفا کرد.
- آماده شدن برای فتح مکه: شرط به ظاهر ناعادلانه (بازگرداندن هر کسی که به عنوان مسلمان آمده بود) مدت زیادی دوام نیاورد، زیرا تجربه ثابت کرد که به نفع مسلمانان تمام شد. علاوه بر این، نقض شرط عدم حمله به متحدان مسلمانان توسط قریش (هنگامی که بکر به خزاعه حمله کرد) علت مستقیم فتح مکه دو سال بعد بود.
نتیجه‌گیری: استراتژی الهی و دیپلماسی نبوی
پیمان حدیبیه نمونه‌ای بی‌نظیر در سیره پیامبر (ص) از رهبری خردمندانه است که پیامدهای بلندمدت را در نظر می‌گیرد و ظواهر را فدای منافع بزرگتر می‌کند. این پیمان درسی در دیپلماسی و صبر و فتح بزرگی برای مسلمانان بود که اهمیت آن کمتر از فتوحات نظامی نبود؛ در واقع، راه را برای آنها هموار کرد. این پیمان ثابت می‌کند که خرد و بصیرت، همراه با توکل به خدا، می‌تواند به پیروزی‌هایی دست یابد که در ابتدا با چشم غیرمسلح قابل مشاهده نیستند، اما به خیر و صلاح بیشتری منجر می‌شوند.
مهمترین حکمتی که از تصمیم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای پذیرش پیمان حدیبیه آموختید، چیست؟
